تعریف زهکشی
به زبان ساده می توان گفت زهکشی خارج کردن آب و املاح اضافی از بستر و یا عمق خاک است. در کشاورزی هدف از زهکشی، بیشتر فراهم کردن محیطی مناسب برای رشد ریشه گیاه(از نظر تهویه و شوری) است . در تعریفی جامع تر می توان گفت زهکشی به معنی خارج شدن طبیعی یا مصنوعی آب مازاد از یک منطقه بوده و از مباحث بنیادی هیدرولوژی مهندسی است.
اهمیت زهکشی
هر وقت زمین را آبیاری می کنیم سطح آب سفره زیرزمینی بالا می آید و امر تهویه در منطقه ریشه با مشکل مواجه می شود ضمناً تجمع املاح نیز باعث ایجاد شوری در خاک می گردد .
مسائلی که به خاطر عدم تهویه در خاک بوجود می آیند:
- کاهش تنفس ریشه و موجودات زنده
- کاهش نفوذپذیری و حرکت کند املاح در خاک
- تشکیل ترکیبات سمی در خاک(انجام عملیات احیاء به جای اکسیداسیون)
- کاهش تولید مواد غذای در خاک
تاریخچه زهکشی
زهکشی تاریخچه ای سه هزار ساله دارد ولی شاید بتوان گفت از عمر زهکشی به شیوه امروزی حدود ۱۹۰ سال می گذرد. عقیده بر این است که هوخهات اولین کسی بود که در سال ۱۹۴۰ زهکشی مبتنی بر شیوه های علمی را پایه گذاری کرد. از آن پس تحولات علمی زهکشی ابتدا به آزمایشگاه های زهکشی معطوف شد و همزمان با آن اصول و مبانی زهکشی در مورد تعین فاصله و عمق زهکش ها توسعه یافت و روابط ریاضی زیادی ارائه شد. پیدایش لوله های پلاستیکی در دهه ۱۹۶۰ و رواج استفاده از ماشین های زهکشی در دهه ۱۹۷۰ شتابی چشمگیر به توسعه زهکش های زیر زمینی داد؛ اما در این چند دهه، هم دانشمندان به طور عمده هنوز به ابداع و ارائه روابط جدید تعین فاصله زهکش ها معطوف بود. در دهه ۱۹۷۰ همراه با پیشرفت بشر در زمینه رایانه حل عددی روابط ریاضی بیش ا ز پیش مرسوم شد و شاید بتوان گفت که در اوایل دهه ۱۹۸۰ بود که اولین مدل های زهکشی ابداع و در دهه ۱۹۹۰ توسعه بیشتری یافت بطوری که می شود این دهه را دوره تدوین و پردازش مدل های ریاضی زهکشی به حساب آورد.
زهکشی در ایران
احداث اولین شبکه های نوین آبیاری و زهکشی در دهه ۱۳۱۰ در جنوب کشور صورت گرفت و اولین زهکش روباز با استفاده از ماشین در حوالی سال ۱۳۳۵ در شاوور خوزستان ساخته شد. در سالهای ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ اولین شبکه زهکشی زیرزمینی با استفاده از لولههای سفالی در دانشکده کشاورزی دانشگاه جندی شاپور (شهید چمران) واقع در ملّاثانی (رامین) اهواز در وسعتی حدود ۵۰۰ هکتار با نیروی کارگری به اجرا در آمد. در همین سالها بود که اولین ماشین زهکشی وارد کشور شد. اولین طرح بزرگ زهکشی به وسعت ۱۱۰۰۰ هکتار در هفت تپه به اجرا درآمد. سپس زهکشی اراضی شرکت کشت و صنعت کارون و همزمان با آن زهکشی اراضی آبخور سد وشمگیر در گرگان آغاز شد. دشتهای مغان، دالکی در بوشهر، زابل، میانآب، بهبهان، طرحهای هفتگانه توسعه نیشکر در خوزستان از جمله طرحهای بزرگ دیگری هستند که اجرای آن ها به اتمام رسیده است.
هدف از زهکشی
هدف نهایی زهکشی تداوم و افزایش تولیدات کشاورزی طی یک دوره طولانی وماندگار است که به واسطه آن فوائد زیر حاصل می شود:
فراهم شدن محیط مناسب برای فعالیت ریشه گیاه ( تناسب آب و هوای خاک)
کنترل بیلان نمک خاک در شرایط فاریاب
بهبود راندمان کارایی ماشین آلات کشاورزی و امکان اجرای عملیات زراعی به ویژه هنگام کاشت و برداشت محصول
نیاز به زهکشی
در سه حالت زهکشی در کشاورزی امری لازم و ضروری است:
۱-افزایش و جمع شدن آب بر روی سطح زمین( غرقابه شدن)که به واسطه سیلاب یا باران پدید آمده و توسط زهکش های سطحی آن رااز مزرعه خارج می کنند.
۲-بالا آمدن سطح آب زیر زمینی در زیر خاک
۳-تجمع نمک در خاک
دلایل زهکشی
آب اضافی خاک تبادل گازی را بین خاک وهوای مجاور سطح آن کاهش داده وسبب کمبود اکسیژن می شود.کمبود اکسیژن در خاک به نوبه خود مشکلات متعددی را موجب می شود که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد.
۱-کاهش تنفس ریشه گیاه و موجودات زنده خاک
۲-افزایش مقاومت نسبت به حرکت آب و مواد غذایی از طریق ریشه گیاهان به خاطر مرگ سلولها و کاهش نفوذ پذیری آنها
۳-تشکیل ترکیبات سمی در خاک وگیاه
۴-صدمه دیدن ریشه گیاهان غیر آبزی در خاک اشباع
۵-کاهش فعالیت میکروارگانیزم ها و نتیجتاً نقصان تولید عناصر غذایی ناشی از تجزیه مواد آلی و همچنین کاهش سرعت تولید نیترات
۶-نقصان دمای خاک به واسطه خیس بودن آن که باعث به تعویق افتادن و کندی رشد گیاه می شود.
منشاء زه آب
زه-آب ممکن است ناشی از بارندگی ، ذوب برف ، آب آبیاری، جریانات سطحی و نشت زیر سطحی از اراضی مجاور ، سریز و طغیان رودخانه ها، نشت از کانال های آبیاری و صعود سطح ایستابی باشد.
در نواحی مرطوب بارندگی های مداوم ؛ در نواحی سردسیر تغذیه ناشی از ذوب برف و در نواحی سردسیر تغذیه ناشی از ذوب برف و در نواحی خشک ونیمه خشک ، آبیاری طغیان های فصلی ، آبشویی اراضی و صعود سطح ایستابی ، منشأ اصلی زه آبها به شمار می روند. با توجه به موارد ذکر شده ، عواملی چون روش آبیاری (ثقلی – تحت فشار)، فیزیوگرافی(توپوگرافی، شکل زمین)، شبکه آبراهه، عمق لایه نفوذ ناپذیر، لایه بندی خاک، ویژگی های هیدرودینامیکی خاک(نفوذ پذیری سطحی ، هدایت هیدرولیکی) و خصوصیات شیمیایی خاک( شوری،کسر آبشویی، قلیائیت) بطور غیر مستقیم بر زه-دار شدن اراضی مؤثرند.
فواید و معایب زهکشی
در نهایت می توان به طور خلاصه هدف از زهکشی و فواید و مضرات حاصله از آن را به صورت زیر دسته بندی نمود:
فواید زهکشی
از فواید زهکشی می توان جلوگیری از وقوع سیل، به زیر کشت بردن اراضی جدید، زودتر گرم شدن خاک در فصل بهار ، شروع زودتر عملیات کشاورزی ، کیفیت و کمیت بهتر محصولات ، شستشوی املاح اضافی و بهتر شدن وضعیت مسائل بهداشتی را نام برد. در تعریفی جامع تر از این فواید می توان گفت فواید زهکشی به شرح زیر است :
کنترل و جلوگیری از ماندابی شدن ، کنترل و جلوگیری از شورشدن اراضی ،کنترل فرسایش، کنترل سیل، حفاظت محیط زیست، سلامت عمومی و بهداشت، جلوگیری از راکد شدن آب و ایجاد بوی تعفن و نامطبوع درمحیط مزرعه ،حفاظت از ابنیه و تأسیسات عمومی و در نهایت توسعه روستای و امنیت غذایی
معایب زهکشی
شستن و خروج بعضی از املاح مفید خاک به همراه املاح مضر، هزینه بر بودن مطالعه و اجرا، ازبین بردن اکوسیستم طبیعی منطقه به علت کم کردن رطوبت و نتیجتاً غیر قابل زیست شدن آن منطقه برای بعضی از موجودات مانند پرندگان به علت کم شدن رطوبت، ازبین رفتن علف های طبیعی منطقه و نیز اشغال بخشی از زمین زراعی و تقسیم زمین به قطعات جداگانه
نظرات شما عزیزان:
|